Odkrycie Ameryki. Kto ostatecznie za tym stoi?

Zapewne na pytanie „kto odkrył Amerykę?”, większość z Was pomyśli „no przecież Kolumb w 1492”. Warto tutaj jednak przypomnieć, że studia historyczne niszczą wiele ustalonych faktów, a celem samej historii jest ich ciągła weryfikacja. Komu zatem można przypisać odkrycie Ameryki?

Od ładnych kilku lat mamy dowody na to, że blisko 500 lat przed Kolumbem swój ślad w Ameryce zostawili Wikingowie – wielcy żeglarze i zdobywcy z północnej Europy. Passusy ze średniowiecznych kronik dotyczące Winlandii potwierdziły się dzięki archeologii. W 1960 r. w L’Anse aux Meadows (Nowa Fundlandia, Kanada) para naukowców – Helge i Anne Stine Ingstadowie – odkryła pozostałości nordyckiej osady. Odkrycie przyciągnęło kolejnych badaczy, którzy natrafiali na coraz więcej dowodów. Jednak nie będę wspominał tutaj wyłącznie o oczywistościach. Perspektywa kontaktów Europy z Amerykami w czasach prekolumbijskich jest bowiem o wiele szersza!

Odkrycie Ameryki przez Fenicjan

Zacznijmy więc od samego początku, analizując odkrycie Ameryki przez Fenicjan. A konkretnie od czasów, gdy ludzie byli w stanie zrobić coś konkretnego ze swoimi statkami. Pierwszą cywilizację żeglarską (z prawdziwego zdarzenia) stanowili bez wątpienia Fenicjanie, semicki lud z Palestyny, zamieszkujący tereny dzisiejszego Libanu, Izraela i Syrii. Po skolonizowaniu Cypru rozpoczęli dalszą ekspansję na Morzu Śródziemnym, osiedlając się na Sycylii, Malcie, Sardynii i Korsyce oraz zakładając w Afryce Północnej Kartaginę, przyszłego rywala Rzymu. Gdyby jednak poprzestali tylko na tym, prawdopodobnie nie byliby godni naszej uwagi! Fenicjanie nie obawiali się przekroczenia Gibraltaru, który dla większości cywilizacji starożytnych był swoistym końcem świata – Słupami Heraklesa. Nie tylko nawiązali kontakty handlowe z Wyspami Cynowymi (utożsamianymi z dzisiejszą Wielką Brytanią), ale też spenetrowali Wyspy Kanaryjskie, Maderę, Azory i Wyspy Zielonego Przylądka (a konkretnie mówiąc, ich kuzyni z Kartaginy). Na tym kończą się pewniki.

„Chcąc zaś nieco więcej od innych dowiedzieć się o satyrach, kim właściwie są, zasięgałem z tego względu zdania u wielu. Pewien Karyjczyk Eufemos opowiadał, że płynąc do Italii, został zniesiony przez wichurę z właściwego szlaku i zaniesiony na takie krańce morza, dokąd nie docierają nigdy żeglarze; mówił dalej, że tam jest mnóstwo samotnych wysp, na niektórych znowu zamieszkują jacyś dzicy ludzie. Do innych wysp już nie chcieli przybijać żeglarze, choć poprzednio do nich zawijali, i mieli nawet sporo wiadomości o obyczajach mieszkańców. Wtedy zresztą także tylko z musu przybili. Te wyspy nazwane zostały przez żeglarzy wyspami satyrów. Mieszkańcy tych wysp są spaleni przez słońce i mają ogony na pośladkach niewiele mniejsze od końskich. Na widok żeglarzy natychmiast pędem podbiegli na okręt, nie wydawszy nawet głosu, i przyskoczyli do niewiast pozostających na okręcie. Wreszcie żeglarze, przerażeni ich napaścią, wyrzucili na brzeg niewiastę barbarzyńską. Satyrowie nie tylko dopuścili się wobec niej gwałtu w sposób zwykły, ale zbezcześcili całe jej ciało.” Pauzaniasz, Wędrówka po Helladzie, księgi I-X

Powołując się na powyższy tekst Pauzaniasza możemy przypuszczać, że Fenicjanie dotarli do Ameryki. Herodot dodaje do ich osiągnięć opłynięcie Afryki na zlecenie faraona Necho II (panowanie: 610 – 595 r. p.n.e.), co jest jednak jeszcze trudniejsze do zweryfikowania.

Część naukowców zgadza się jednak co do tego, że dopłynięcie do Brazylii przez Fenicjan było możliwe. Naród ten doskonale radził sobie na morzu, a skoro wiemy, że bez problemu dotarli do Wysp Zielonego Przylądka, mogli wpaść pod wpływ pasatu wiejącego w kierunku południowo-zachodnim – czyli wprost na wybrzeża Brazylii! To właśnie ten pasat umożliwił Krzysztofowi Kolumbowi dotarcie do Ameryki. Ponadto Portugalczycy eksplorujący kraj (od XVI wieku) twierdzili, że nawet w głębi lądu znajdowali starosemickie inskrypcje, mogące wskazywać na Fenicjan. Choć przyjdzie nam jeszcze poczekać na ostateczne potwierdzenie bądź obalenie tezy, to niewątpliwie byłby niemały przełom w nauce.

Odkrycie Ameryki przez Greków

To wciąż nie wszystko, jeśli chodzi o starożytność. Opowiedzenia domaga się, chociażby historia greckiego odkrywcy, Pyteasza z Massalii (dzisiejsza Marsylia). Ten śmiałek z IV wieku p.n.e. nie dość, że przyczynił się znacznie do rozwoju geografii i żeglugi jako takiej, to sam podjął się wyprawy na północ (w 310 r. p.n.e.). Fenicjanie już w tamtym czasie zazdrośnie strzegli swoich sekretów znajdujących się za Gibraltarem, a przede wszystkim swojego handlu. Pyteasz musiał pokonać nie tylko strach przed oceanem, ale i unikać fenickiej blokady morskiej, pływając ponoć tylko nocami. Pyteasz dotarł i opłynął wyspy Wielkiej Brytanii i Szetlandów, a także nawiązał kontakt z Germanami mieszkającymi u ujścia Łaby. Co najważniejsze — podjął niesamowicie niebezpieczną i ryzykowną wyprawę na pełne morze (w starożytności dominował typ żeglugi wzdłuż brzegów). Pyteasz dotarł na wyspę, którą określił jako Thule, znajdującą się o sześć dni żeglugi od wybrzeży Wielkiej Brytanii.

Nazwa ta jest dzisiaj stosowana jako pasująca do Islandii (bądź Norwegii), jednak w dawniejszych czasach Ultima Thule równała się po prostu końcowi znanego świata. Co ciekawe Pyteasz miał do swojej dyspozycji o wiele lepiej zbudowany i większy statek niż Krzysztof Kolumb. Opis miejsca, do którego dopłynął, określił : „nie ma już różnicy między lądem a morzem i powietrzem, a substancji łączącej wszystko nie sposób przebyć pieszo ani statkiem”. Według Fridtjofa Nansena (wybitnego oceanografa, ur. 1861, zm. 1930) opis ten pasuje do kaszy lodowej, co mogłoby nasuwać pytanie: jak daleko naprawdę dotarł Pyteasz i czy naprawdę Thule należy identyfikować z Islandią?

Irlandczycy odkrywcami Ameryki

Państwo rzymskie obaliło skutecznie granice wiedzy i niewiedzy w Europie, zajmując Galię i Brytanię, i przybliżając je do cywilizowanego świata, a także tocząc boje z Germanami. Gdy Rzym upadł, dziedzictwo świata starożytnego zostało podtrzymane w bardzo małym stopniu, a największymi jego opiekunami zostali m.in. mnisi iroszkoccy. To właśnie im przyjrzymy się, zanim przejdziemy do Wikingów.

Średniowieczna Irlandia to kraina cudów. Niesamowicie rozwinięta i pełna ducha humanizmu stanowiła przedłużenie dziedzictwa Greków i Rzymian – tworząc światłe społeczeństwo, a przynajmniej jego elity. Irlandczycy prowadzili misje nie tylko na Wyspach Brytyjskich, ale również na kontynencie. Dzisiaj jednak będzie nas interesować święty Brendan Żeglarz (ur. ~484 r., zm. ~577 r.)

Pochodzący z Munsteru (południowej Irlandii) przyszły święty przyjął święcenia w 512 roku i przez następne dwadzieścia lat swojego życia żeglował wzdłuż brytyjskich wybrzeży, zakładając wiele klasztorów i prowadząc działalność misyjną (Anglosasi nawrócili się na przełomie wieków VI i VII, Piktowie w podobnym czasie). Między 512 a 530 rokiem Brendan po założeniu klasztoru Seana Cill miał zdecydować się na dłuższą wyprawę. Miała to być siedmioletnia wyprawa morska w poszukiwaniu raju. Podróż zakończyła się sukcesem – znalezieniem mitycznej krainy. Wiedza o wyspie świętego Brendana, położonej gdzieś na Atlantyku (na zachód od północnej Afryki), przetrwała przez całe średniowiecze. Znajdujemy ją np. na mapach z okresu odkryć Kolumba jako La isla de San Borondón.

Istniała także inna mityczna wyspa, Brasil (bądź Hybrasil) – miała być spowita mgłą, widoczna była tylko przez jeden dzień, raz na siedem lat. Chociaż wyspa świętego Brendana traktowana jest jako alegoria, nie brakuje zwolenników tezy o irlandzkiej eksploracji na Atlantyku – i w konsekwencji – w Ameryce. Istnieje nawet towarzystwo broniące tezy o odkryciach Brendana Żeglarza, a brytyjski historyk Tim Severin wraz z załogą samodzielnie podjął się trudu żeglugi z Irlandii do Ameryki, korzystając wyłącznie z technologii dostępnych w VI wieku, osiągając sukces.

Mnisi iroszkoccy naprawdę podróżowali na północ i na zachód. Znani ze swojego pragnienia osamotnienia (pustelni) i spokoju (zwłaszcza od ciągłych zawieruch wojennych), migrowali na Szetlandy, a nawet na Islandię! Grupy te znane są pod nazwą Paparów (łac. papa, ojcowie). Nordyckie źródła Íslendingabók oraz Landnámabók podają, że gdy Wikingowie przybyli na Islandię (874 r.), zastali tam już istniejące grupy mnichów z Irlandii bądź Szkocji. Dlaczego Islandia jest tak ważna w kontaktach z Amerykami i zwracam na nią uwagę w przypadku Pyteasza i Irlandczyków? Wiemy już, że Wikingowie, osiedliwszy się na Islandii, podążyli dalej do Grenlandii, a potem do Winlandii (Nowa Fundlandia/Kanada). Ten szlak mógł być znany zatem wszystkim, którzy dotarli do pierwszego przystanku, jakim była właśnie Islandia. I tak w istocie mogło się stać. Źródła nordyckie ponownie wspominają o ubiegających ich w odkryciach Irlandczykach. Mówi o tym m.in. Saga Eryka Czerwonego czy Saga Eyrbyggja.

Odkrycie Ameryki przez Wikingów

Powróćmy zatem do naszych początkowych bohaterów. Główną krainą, która miała zostać spenetrowana przez wikingów, była Winlandia, o której jako pierwszy wspomina Adam z Bremy (w XI w.) w swoim dziele Descriptio insularum Aquilonis. Głównym informatorem jednak pozostają rodzime kroniki nordyckie, a zwłaszcza Sagi Grenlandzkie. To dzięki nim możemy poznać szczegóły ekspedycji, a także pierwszy potwierdzony prekolumbijski kontakt Europejczyków i rdzennych Amerykanów.

Polski pierwiastek w odkryciu Ameryki?

Czy moglibyśmy się nazywać jednak Polakami, gdybyśmy nie próbowali dowieść polskiego aspektu w odkryciu Nowego Świata? Johannes Scolvus według niektórych przekazów przybył do Ameryki na kilka lat przed Kolumbem. Swego czasu Joachim Lelewel wysunął hipotezę, że jeśli żeglarz, w łacińskich tekstach miał przydomek Polonus – musiał być Polakiem. Choć teoria szybko została obalona, to jednak jedna z gdyńskich ulic nadal posiada imię tego „polskiego Kolumba”.

Tak mniej więcej prezentują się główne, potencjalne, domniemane i potwierdzone teorie na temat prekolumbijskich kontaktów Europy z Amerykami. Istnieje wiele innych, osobliwych historii przypisujące różnym osobom, społecznościom, kulturom odkrycie Ameryki, ale opiszę je innym razem.