Konstytucja 3 maja, to druga na świecie i pierwsza w Europie konstytucja, to dziś jeden z najważniejszych symboli niepodległości Polski.
Jednak Ustawa Rządowa to nie tylko symbol, to dokument stanowiący cenne źródło historyczne, ważny tekst prawny, a także wydarzenie historyczne, tak przełomowe, że cała Europa okrzyknęła je swego czasu rewolucją.
Przyjęta 3 maja 1791 roku Ustawa Zasadnicza, była przede wszystkim bardzo nowatorską próbą ratowania niepodległości Rzeczpospolitej Obojga Narodów, która już od schyłku XVII w. nie była państwem w pełni suwerennym, znajdowała się pod protektoratem Rosji, która miała gwarantować jej wolność i bezpieczeństwo. W podzielonym na zwolenników i przeciwników protektoratu rosyjskiego kraju momentem przełomowych stał się I rozbiór Polski, który obnażył słabość Polski i spowodował swoisty przełom w myśleniu o reformach państwa. Dogodna sytuacja na wprowadzenie reform pojawiła się kiedy sprawująca rzeczywisty protektorat nad Rzeczpospolitą Rosja uwikłała się w wojny z Turcja i Szwecją. Austria wspomagała Rosje przeciwko Turcji, a Prusy zajęły wobec Rosji jawnie niechętną postawę. Pojawiła się realna szansa na odzyskanie suwerenności.
6 października 1788, tradycyjnie w pierwszy poniedziałek po świętym Michale, zebrał się w Warszawie sejm, który miał trwać sześć tygodni, a obradował niemal cztery lata i został nazwany Sejmem Wielkim. Podczas jego obrad ustanowiono pierwszą w Europie i drugą na świecie Konstytucję.
W pierwszej kolejności sejm przejął w państwie pełnie władzy i rozpoczął próbę reformy ustroju. Aby uniknąć zerwania obrad, przekształcony został w konfederacje, na czele której stanął sam król Stanisław August Poniatowski. W trakcie obrad Sejmu Wielkiego, w tajemnicy spotykali się najważniejsi przedstawiciele obozu reformatorskiego: Stanisław Małachowski, Hugo Kołłątaj, Julian Ursyn Niemcewicz, Ignacy Potocki i Tadeusz Matuszewicz. Z czasem ich liczba sięgnęła 60 osób cieszących się wsparciem króla. Podczas spotkań zastanawiano się nad kształtem reformy, m.in. analizując konstytucję amerykańską i prace francuskiego Zgromadzenia Narodowego. Za głównych autorów ostatecznej wersji Ustawy Zasadniczej uchodzi sam król Stanisław August Poniatowski wraz z Ignacym Potockim i Hugonem Kołłatajem.
Aby ostatecznie przyjąć opracowaną konstytucję reformatorzy musieli uciec się do podstępu. Rankiem 3 maja 1791 r. po otwarciu obrad sejmowych odczytano odpowiednio dobrane depesze dyplomatyczne wskazujące, że Polsce grozi kolejny rozbiór, nawoływano, że tylko daleko idące zmiany mogą uratować jej suwerenność. Skutecznie przekonało to posłów do przegłosowania i uchwalenia Ustawy Rządowej. Król zaprzysiągł konstytucję: „Przysięgłem Bogu, żałować tego nie będę”.
Przyjęcie konstytucji miało bardzo uroczysty charakter. Przed Zamkiem Królewskim gromadził się rozentuzjazmowany tłum. Wśród niego wieczorem do pobliskiej katedry św. Jana przeszli posłowie na czele z marszałkiem Stanisławem Małachowskim, aby w obecności króla zaprzysiąc pierwszą polską konstytucję.
Konstytucja 3 Maja składa się z uroczystej preambuły i 11 artykułów wprowadzała w Polsce ustrój dziedzicznej monarchii konstytucyjnej, jakiego większość państw europejskich doczekała się dopiero w XIX wieku, zachowywała stanową strukturę społeczną, rozpościerała opiekę prawną nad chłopami i mieszczaństwem oraz dawała możliwości awansu społecznego. Ponad to znosiła liberum veto. Wprowadzała w Rzeczpospolitej Obojga Narodów monteskiuszowski trójpodział władzy na: prawodawcza, wykonawcza i sądowniczą
