Jak ustalić parafię przodków?

Każda osoba, która chce rozpocząć przygodę z genealogią, powinna zacząć od przeprowadzenia wywiadów z członkami rodziny oraz od przejrzenia dokumentów z rodzinnego archiwum. Należy zwracać uwagę na takie informacje jak: imiona i nazwiska przodków, wyznanie, daty urodzeń, ślubów i zgonów, oraz – przede wszystkim – na miejsca związane z życiem naszych antenatów. Trzeba odnotowywać miejsca narodzin, ślubów, zgonów czy też miejsca zamieszkania. Są to jedne z najważniejszych informacji dla początkującego genealoga, gdyż to od znajomości miejsc związanych z przodkami zależy oszacowanie możliwości przeprowadzenia poszukiwań archiwalnych oraz opracowanie dalszego planu działań.

Co rzutuje na cały proces poszukiwania?

Warto podkreślić, że wiedza, z której części Polski (w jej historycznych granicach) pochodzili przodkowie, rzutuje na cały proces poszukiwań, ponieważ inaczej szuka się aktów stanu cywilnego z dawnego zaboru austriackiego (Galicja), inaczej z terenu zaboru pruskiego (późniejszego niemieckiego), a jeszcze inaczej wygląda proces poszukiwań i analizy aktów z zaboru rosyjskiego (z rozróżnieniem na Królestwo Polskie oraz tzw. Ziemie Zabrane).

Co trzeba wiedzieć mając na uwadze, że Polska była pod zaborami?

Co więcej, należy pamiętać o tym, że zasady sporządzania oraz przechowywania aktów stanu cywilnego wypracowane w trzech państwach zaborczych w XIX w., obowiązywały w Polsce międzywojennej oraz… oddziałują na genealogów nawet dziś, mimo że Polska odzyskała niepodległość już ponad 100 lat temu. Jako przykład można podać przechowywanie archiwalnych ksiąg stanu cywilnego przez Urzędy Stanu Cywilnego na południu Polski (na terenie historycznej Galicji). Zgodnie z obowiązującym prawem, księgi przekazywane są do archiwów po określonym czasie: 100 lat (dla aktów urodzeń) oraz 80 lat (dla aktów ślubów i zgonów). Wydaje się więc, że w archiwach powinny już być dostępne księgi urodzeń z 1920 r. oraz ślubów i zgonów z 1940 r. Niestety, nie zawsze wygląda to tak korzystnie dla genealoga. Wszystko zależy od dawnego zaboru, a nawet poszczególnego w nim regionu. W Galicji księgi sporządzano w taki sposób, że jeden tom obejmował szeroki zakres roczników. Nierzadkie są sytuacje, że księgi urodzeń dla mniejszych miejscowości zawierają w jednym tomie wpisy z lat 1890-1945 – wówczas taka księga trafi do archiwum 100 lat po sporządzeniu ostatniego aktu z księgi, czyli… w 2046 r. Wszystko zależy od tego, jak prowadzona był księga dla danej parafii i miejscowości oraz jaki zakres lat obejmowała. Z kolei osoby mające przodków z terenu dawnego Królestwa Polskiego mogą już w archiwach przeglądać księgi do około 1920 r. (w dawnej Kongresówce księgi stanu cywilnego sporządzano tak, że jeden tom obejmował urodzenia, śluby i zgony tylko z jednego rocznika). Można powiedzieć, że w najlepszej sytuacji są osoby mające przodków z terenu zaboru niemieckiego – księgi urodzeń, zgonów i ślubów prowadzone były oddzielnie dla danego rocznika, więc w archiwach w zachodniej części Polski można już natrafić na księgi urodzeń do 1920 r. oraz księgi ślubów i zgonów z końca lat 30. XX w. Oczywiście istnieje możliwość dotarcia do tych roczników przechowywanych w urzędach, które w teorii już dawno powinny trafić do archiwum, poprzez wizytę w archiwach parafialnych lub w archiwach diecezjalnych.

Jaka zasada dotyczy rejestracji stanu cywilnego?

Kolejną ważną zasadą, o której należy pamiętać, jest fakt, że rejestracja stanu cywilnego w XIX w. miała generalnie charakter wyznaniowy. Początkowo taki stan trwał we wszystkich trzech zaborach. W zaborze niemieckim w 1874 r. wprowadzono świeckie urzędy stanu cywilnego. Rejestracja wyznaniowa najdłużej utrzymała się w zaborze rosyjskim (z wyjątkiem okresu 1808-1815 w Księstwie Warszawskim oraz lat 1815-1825 w Królestwie Polskim) oraz w zaborze austriackim, gdyż w istocie taki stan trwał do… 1945 r. Z tego powodu znajomość wyznania przodków jest bardzo ważna. Księża byli jednocześnie urzędnikami stanu cywilnego, więc nie wystarczy nam tylko wiedza, gdzie urodził się nasz przodek. Należy jeszcze ustalić, do jakiej parafii dana miejscowość należała.

Jakie są dostępne publikacje i bazy oraz gdzie je znaleźć?

Na szczęście istnieje szereg publikacji z XIX w. oraz współczesnych baz danych, które umożliwią nam szybkie ustalenie przynależności danej miejscowości do parafii (różnych wyznań) oraz do urzędu stanu cywilnego (w przypadku zaboru niemieckiego). Poniżej przedstawiony zostanie wybór najważniejszych źródeł i pomocy naukowych, z których warto korzystać podczas prowadzenia badań genealogicznych. Warto podkreślić, że wszystkie te publikacje dostępne są online, czy to w postaci wyszukiwarek internetowych czy też w postaci cyfrowej na stronach różnych bibliotek cyfrowych.

1. Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej: z oznaczeniem terytorjalnie im właściwych władz i urzędów oraz urządzeń komunikacyjnych.

Dostępny pod linkiem: https://www.wbc.poznan.pl/dlibra/publication/edition/12786?id=12786&from=publication

Jeśli poszukujemy miejsca urodzenia przodków urodzonych w okresie międzywojennym, w pierwszej kolejności warto sięgnąć po wydawnictwo opracowane pod redakcją Tadeusza Bystrzyckiego (1889-1940), powstałe w latach 30. XX w. Obejmuje ono wszystkie miejscowości leżące w granicach II Rzeczypospolitej, od największych polskich metropolii, po najmniejsze przysiółki i chutory. Źródło to jest o tyle cenne, gdyż podaje dokładne dane na temat miejscowości położonych w ówczesnych wschodnich województwach, które po 1945 r. weszły w skład ZSRR, a obecnie leżą w granicach Litwy, Białorusi oraz Ukrainy. Miejscowości ułożone są w porządku alfabetycznym, więc odszukanie danej miejscowości nie powinno przysporzyć trudności. Ze skorowidza dowiemy się w jakiej gminie, powiecie i województwie leżała interesująca nas miejscowość. Informacje te przydadzą się, jeśli poszukujemy archiwalnych akt gminy, starostwa powiatowego czy urzędu wojewódzkiego, które mogą zawierać źródła pozametrykalne. Ponadto, dowiemy się gdzie znajdował się najbliższy urząd pocztowy z telegrafem i telefonem, stacja kolejowa, linia autobusowa, sąd. Co najważniejsze, w oparciu o te źródło ustalimy do jakiej parafii rzymskokatolickiej należała poszukiwania przez nas miejscowość. Jeśli w danym miejscu mieszkała także ludność innych wyznań, w źródle zostało to odnotowane i podano nazwę parafii ewangelickiej, prawosławnej czy greckokatolickiej. Korzystając z tego źródła trzeba pamiętać o dwóch zasadach: źródło to podaje stan parafii aktualny dla lat 30. XX w. Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości w 1918 r., powstało wiele nowych parafii, np. wskutek ponownego erygowania parafii zlikwidowanych przez władze carskie w latach 60. XIX w. lub poprzez dzielenie starych dużych parafii na szereg mniejszych. Nie powinno więc dziwić, że miejscowość rodzinna w latach 30. XX w. należała do parafii innej, niż np. pod koniec XIX w. Ponadto, przedstawiony podział administracyjny oddaje stan już po reformie administracyjnej z 1932 r.

2. Baza miejscowości kresowych

Dostępna pod linkiem: https://www.kami.net.pl/kresy/

Osoby, które mają przodków z kresowych terenów II Rzeczypospolitej Polskiej, powinni zwrócić szczególną uwagę na Bazę miejscowości kresowych autorstwa Ewy Kamińskiej i Adama Kamińskiego. Baza zawiera wyszukiwarkę, która szybko odnajduje i prezentuje właściwe wyniki podając przynależność miejscowości do województwa, powiatu, gminy oraz parafii. Co ciekawe, baza danych umożliwia poszukiwanie miejscowości z poziomu gminy czy powiatu, co jest szczególnie pomocne w sytuacjach, kiedy wiemy koło jakiego miasteczka leżał rodzinny przysiółek, ale wyszukiwarka go nie znajduje (np. ze względu na inną pisownię). Wielką zaletą bazy jest fakt, że 91% miejscowości dodatkowo zlokalizowane jest na przedwojennych mapach przygotowanych przez Wojskowy Instytut Geograficzny.

3. Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich

Dostępny pod linkiem: http://dir.icm.edu.pl/pl/Slownik_geograficzny/

Źródłem – można powiedzieć – ponadzaborowym jest Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich wydawany w latach 1880-1902 w Warszawie przez Filipa Sulimierskiego, Bronisława Chlebowskiego i Władysława Walewskiego. Obejmuje on opis regionów, miast, wsi, osad, rzek, jezior oraz górskich szczytów z obszaru przedrozbiorowej Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Znaleźć tam więc można opisy miejsc z prowincji niemieckich (Wielkie Księstwo Poznańskie, Prusy Zachodnie, Prusy Wschodnie, Brandenburgia, Pomorze, Śląsk), austriackiej Galicji, Śląska Austriackiego i Bukowiny, z terenu Królestwa Polskiego (Kongresowego) oraz rosyjskich guberni, które bezpośrednio wchodzą w skład Cesarstwa Rosyjskiego. Hasła zawierają z reguły położenie geograficzne i administracyjne, dane statystyczno-demograficzne, informacje o ludności (liczba, struktura wyznaniowa), dane na temat szkolnictwa, przemysłu czy handlu. Niejednokrotnie – głównie w przypadku większych ośrodków – można natrafić na rys historyczny czy informacje o najważniejszych zabytkach, a nawet na bibliografię. Warto mieć na uwadze, że objętość haseł jest zróżnicowana – od kilku – lub kilkunastostronicowych opisów dużych ośrodków miejskich po jednozdaniowe opisy małych osad. Źródło nie zawsze zawiera informacje o przynależności parafialnej (szczególnie odnośnie do mniejszych wsi, osad czy chutorów), dlatego warto sięgnąć także po inne publikacje. Gdy wyszukiwarka nie znajduje interesującej nas nazwy, wówczas zaleca się odszukać hasło, które dotyczy większego miasta zaczynającego się na tę samą literę i przeszukiwać słownik ręcznie – strona za stroną.

4. Skorowidze miejscowości i dóbr tabularnych Galicji

Dostępne pod linkami:
https://www.geshergalicia.org/galician-town-locator/
https://www.pbc.rzeszow.pl/dlibra/publication/2529/edition/2355?&ref=desc

Podstawowym źródłem dla miejscowości z zaboru austriackiego są skorowidze miejscowości i dóbr tabularnych. W zależności do rocznika, ich autorami byli: Hipolit Stupnicki, Konrad Orzechowski, Jan Bigo oraz Tadeusz Pilat. W bibliotekach cyfrowych można natrafić na publikacje z lat 1855, 1868, 1872, 1886, 1890, 1897, 1904, 1905, 1909, 1910, 1914 i 1918. Skorowidze zawierają przede wszystkim wykaz miejscowości oraz ich właścicieli tabularnych, przynależność administracyjną (w 1855 r. – do obwodu i powiatu, 1868 r. i późniejsze – do powiatu) oraz przynależność parafialną (uwzględnia parafie rzymskokatolickie oraz greckokatolickie). W późniejszych rocznikach pojawiają się także dodatkowe kategorie takie jak liczba ludności (na podstawie galicyjskich spisów powszechnych), określenie właściwego sądu, urzędu pocztowego, urzędu telegraficznego wraz z odległościami, komendy wojskowej, informacje na temat karczm, tartaków, browarów, młynów, gorzelni czy cegielni mieszczących się w danej miejscowości czy w końcu strukturę gruntów. Pewnym ułatwieniem w wyszukiwaniu informacji na temat przynależności parafialnej stanowi internetowa anglojęzyczna baza Galicia Town Locator stworzona przez organizację Galicia Gesher. Ukazuje ona wykaz miejscowości z 1900 r. Przy użyciu odpowiedniej kombinacji klawiszy (ctr+f), wyszukanie właściwej miejscowości trwa kilka sekund. Baza ta jest warta uwagi, gdyż wskazuje także przynależność danej miejscowości do izraelickiego okręgu metrykalnego, o czym wspomniane wcześniej skorowidze nie informują.

5. Skorowidz Królestwa Polskiego

Dla zaboru rosyjskiego dostępne są trzy podstawowe publikacje. Zauważyć należy, że dotyczą one tylko obszaru Królestwa Polskiego. Oznacza to, że nie znajdziemy w nim miast i wsi położonych, np. w okolicach Białegostoku i Bielska Podlaskiego (gdyż rejon ten wchodził bezpośrednio w skład Cesarstwa Rosyjskiego, początkowo należał do okręgu białostockiego, a później – guberni grodzieńskiej) ani miejscowości z tzw. Ziem Zabranych, gdyż one również były włączone bezpośrednio do rosyjskich guberni (wileńskiej, wołyńskiej, kowieńskiej, grodzieńskiej, żytomierskiej, podolskiej i mińskiej). W publikacjach można za to natrafić na miejscowości z terenów dzisiejsze zachodniej Litwy, które do 1918 r. wchodziły w skład guberni suwalskiej (okolice Mariampola i Kalwarii).

5.1 Tabella miast, wsi, osad Królestwa Polskiego z wyrażeniem ich położenia i ludności alfabetycznie ułożona w Biórze Kommissyi Rządowey Spraw Wewnętrznych i Policyi

Dostępna pod linkiem:
https://www.wbc.poznan.pl/dlibra/publication/98051/edition/110117

Jest to najstarsze tego typu wydawnictwo, gdyż pochodzące z 1827 r. Sprawdzić w nim możemy przynależność administracyjną (powiat, obwód, województwo), przynależność parafialną, własność (z rozróżnieniem na rządową lub prywatną, lecz niestety bez imion właścicieli prywatnych), liczbę domów oraz ludności, a także odległość względem miasta obwodowego.

5.2 Skorowidz Królestwa Polskiego czyli Spis alfabetyczny miast, wsi, folwarków, kolonii i wszystkich nomenklatur w guberniach Królestwa Polskiego [...]

Dostępny pod linkiem:
https://www.sbc.org.pl/dlibra/publication/11404/edition/10794

Dwutomowy słownik, wydany w 1877 r., pozwala ustalić przynależność administracyjną (gubernia, powiat, gmina), parafialną, sąd pokoju i pocztę.

5.3 Przewodnik po Królestwie Polskiem na podstawie najnowszych źródeł opracowany przez Ant. Bobińskiego i J. M. Bazewicza […]

Dostępny pod linkiem:
https://www.wbc.poznan.pl/dlibra/publication/137117/edition/147604

Kolejna dwutomowa publikacja z lat 1901-1902 pozwala ustalić przynależność administracyjną, kościelną, właściwy sąd, pocztę, telegraf, stację kolejową wraz z odległościami. Co ciekawe, w publikacji tej można znaleźć często mniejsze miejscowości, których brakuje w skorowidzu z 1877 r., więc zaleca się analizę obu wydawnictw.

6. Gemiendelexikon oraz internetowe bazy danych

Dostępne pod linkami:
https://pbc.gda.pl/dlibra/publication/11398/edition/7326
http://www.kartenmeister.com/preview/databaseUwe.asp
https://www.meyersgaz.org

Poszukując miejscowości z terenu zaboru niemieckiego, mamy do wyboru dwie opcje. Można skorzystać z bibliotek cyfrowych i szukać interesujących nas wyników bezpośrednio w publikacjach z epoki, lub skorzystać z gotowych internetowych baz danych.

Władze niemieckie, a dokładnie Królewskie Biuro Statystyczne w Berlinie, dla każdej prowincji wchodzącej w skład kraju Rzeszy – Królestwa Prus, wydawały wykazy gmin, które stanowiły statystyczne opracowanie powszechnych spisów ludności przeprowadzanych w Niemczech. Tego typu publikacje wydawano w latach 1871, 1885, 1895, 1905 i 1910. Dla polskich genealogów szczególnie pomocną mogą być opracowania dotyczące prowincji poznańskiej, Prus Zachodnich, Prus Wschodnich, Śląska, Pomorza i Brandenburgii. Trzeba zwrócić uwagę, że opracowania te wydane zostały w języku niemieckim. Miejscowości ułożone są w układzie alfabetycznym, lecz w ramach powiatów (niem. Kreis). Na końcu opracowania dostępny jest jednak wykaz wszystkich miejscowości, które pojawiły się w danym tomie. Oprócz typowych danych statystycznych, źródło zawiera informację na temat przynależności danej miejscowości do parafii rzymskokatolickiej, ewangelickiej oraz urzędu stanu cywilnego (od 1874 r.). Znajomość właściwej parafii czy urzędu w poszukiwaniach genealogicznych rodzin z zaboru niemieckiego jest o tyle ważna, że granice parafii (niem. Kirchspiel) nie zawsze pokrywały się z granicami urzędów stanów cywilnego (niem. Standesamt).

Osoby niezaznajomione z językiem niemieckim lub nie mające cierpliwości do szukania bezpośrednio w XIX-wiecznym źródle, mogą skorzystać z internetowej wyszukiwarki Kartenmeister, która zawiera podstawowe dane na temat 71120 miejsc położonych na wschód od rzek Nysy i Odry – w dawnych wschodnich prowincjach Cesarstwa Niemieckiego. Została stworzona przez Uwe-Karsten Krickhahn i dostępna jest m.in. w języku polskim. Wyszukiwarka umożliwia wyszukiwanie po współczesnych nazwach polskich lub historycznych nazwach niemieckich. W bazie możemy sprawdzić przynależność administracyjną (powiat, prowincja) oraz właściwą parafię rzymskokatolicką, ewangelicką oraz urząd stanu cywilnego dla danej miejscowości. Co ważne, baza ukazuje stan na 1905 r. Należy mieć to na uwadze, gdyż granice urzędów stanu cywilnego ulegały zmianom (np. w 1874 r. w dużych miastach często powoływano dwa urzędy – osobno dla miasta i osobno dla okolicznych wsi, lecz z czasem urzędy te łączono ze sobą), więc w przypadku wątpliwości, warto zajrzeć także do Gemeindelexikonu.

Drugą internetową bazą wartą uwagi jest anglojęzyczna Meyers Gazetteer – jest to gazeter (spis miejscowości) obejmujący Cesarstwo Niemieckie w jego granicach z lat 1871-1918. Z bazy możemy dowiedzieć się o przynależności administracyjnej (prowincja, rejencja, powiat), sądowej, wojskowej danej miejscowości oraz sprawdzić, do którego urzędu stanu cywilnego należała. Baza pokazuje także, czy dana miejscowość była siedzibą parafii rzymskokatolickiej, ewangelickiej oraz czy posiadała synagogę. Dużą wartością Meyers Gazetteer jest możliwość zlokalizowania miejscowości na archiwalnych mapach.

7. Internetowe bazy danych dla tzw. Ziem Zabranych

Dostępne pod linkiem:
https://helper.archonline.by

Terminem Ziem Zabranych określa się wschodnie tereny pierwszej Rzeczypospolitej, które wskutek rozbiorów zostały zajęte przez Rosję i nie weszły w skład Królestwa Polskiego utworzonego w 1815 r. Tereny te weszły bezpośrednio w skład rosyjskich guberni: grodzieńskiej, wileńskiej, mińskiej, wołyńskiej, podolskiej i obwodu białostockiego. Niestety, informacji na temat miast i wiosek z tych obszarów próżno szukać w skorowidzach poświęconych Królestwu Polskiemu. Pomocne mogą być wspomniane: Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego (który zawiera hasła z tych rejonów, lecz ich szczegółowość jest różnorodna) oraz Baza miejscowości kresowych (wiele tych miejscowości znalazło się w granicach II Rzeczypospolitej). Z pomocą mogą przyjść także dwie internetowe bazy: polskojęzyczna Radzima.net oraz rosyjskojęzyczna baza Дапаможнік. Pierwsza z nich jest w pełni funkcjonalna po opłaceniu abonamentu. Wówczas, po odszukaniu miejscowości, można uzyskać informację na temat przynależności do parafii rzymskokatolickiej oraz prawosławnej. Jest to o tyle cenna wiedza, gdyż wiele parafii rzymskokatolickich na Ziemiach Zabranych po upadku powstania styczniowego zostało zlikwidowanych, zaś majątek parafii przeszedł w ręce Cerkwi Prawosławnej. Druga z baz z kolei wymaga wpisania nazwy miejscowości w języku rosyjskim lub białoruskim. Wówczas można dowiedzieć się o przynależności administracyjnej (dawnej i współczesnej) oraz przynależności parafialnej (do parafii rzymskokatolickiej oraz prawosławnej).

Podsumowanie

Zaprezentowany przegląd źródeł nie wyczerpuje oczywiście tematu. Czasem okazuje się, że pożądane informacje można uzyskać niewielkim nakładem sił, np. odwiedzając Wikipedię czy też studiując rys historyczny na stronie internetowej danej parafii. Można oczywiście szukać bardziej szczegółowych źródeł, np. archiwalnych diecezjalnych szematyzmów zawierających informacje na temat dekanatów i parafii. Można także próbować analizować księgi metrykalne danej parafii i sprawdzać, czy byli w niej rejestrowani mieszkańcy miejscowości, która nas interesuje. Niemniej jednak, przedstawione bazy i wydawnictwa stanowią dobry punkt wyjścia do samodzielnych badań.