Każda osoba, która chce rozpocząć przygodę z genealogią, powinna zacząć od przeprowadzenia wywiadów z członkami rodziny oraz od przejrzenia dokumentów z rodzinnego archiwum. Należy zwracać uwagę na takie informacje jak: imiona i nazwiska przodków, wyznanie, daty urodzeń, ślubów i zgonów, oraz – przede wszystkim – na miejsca związane z życiem naszych antenatów. Trzeba odnotowywać miejsca narodzin, ślubów, zgonów czy też miejsca zamieszkania. Są to jedne z najważniejszych informacji dla początkującego genealoga, gdyż to od znajomości miejsc związanych z przodkami zależy oszacowanie możliwości przeprowadzenia poszukiwań archiwalnych oraz opracowanie dalszego planu działań.
Co rzutuje na cały proces poszukiwania?
Co trzeba wiedzieć mając na uwadze, że Polska była pod zaborami?
Jaka zasada dotyczy rejestracji stanu cywilnego?
Jakie są dostępne publikacje i bazy oraz gdzie je znaleźć?
1. Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej: z oznaczeniem terytorjalnie im właściwych władz i urzędów oraz urządzeń komunikacyjnych.
Dostępny pod linkiem: https://www.wbc.poznan.pl/dlibra/publication/edition/12786?id=12786&from=publication
Jeśli poszukujemy miejsca urodzenia przodków urodzonych w okresie międzywojennym, w pierwszej kolejności warto sięgnąć po wydawnictwo opracowane pod redakcją Tadeusza Bystrzyckiego (1889-1940), powstałe w latach 30. XX w. Obejmuje ono wszystkie miejscowości leżące w granicach II Rzeczypospolitej, od największych polskich metropolii, po najmniejsze przysiółki i chutory. Źródło to jest o tyle cenne, gdyż podaje dokładne dane na temat miejscowości położonych w ówczesnych wschodnich województwach, które po 1945 r. weszły w skład ZSRR, a obecnie leżą w granicach Litwy, Białorusi oraz Ukrainy. Miejscowości ułożone są w porządku alfabetycznym, więc odszukanie danej miejscowości nie powinno przysporzyć trudności. Ze skorowidza dowiemy się w jakiej gminie, powiecie i województwie leżała interesująca nas miejscowość. Informacje te przydadzą się, jeśli poszukujemy archiwalnych akt gminy, starostwa powiatowego czy urzędu wojewódzkiego, które mogą zawierać źródła pozametrykalne. Ponadto, dowiemy się gdzie znajdował się najbliższy urząd pocztowy z telegrafem i telefonem, stacja kolejowa, linia autobusowa, sąd. Co najważniejsze, w oparciu o te źródło ustalimy do jakiej parafii rzymskokatolickiej należała poszukiwania przez nas miejscowość. Jeśli w danym miejscu mieszkała także ludność innych wyznań, w źródle zostało to odnotowane i podano nazwę parafii ewangelickiej, prawosławnej czy greckokatolickiej. Korzystając z tego źródła trzeba pamiętać o dwóch zasadach: źródło to podaje stan parafii aktualny dla lat 30. XX w. Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości w 1918 r., powstało wiele nowych parafii, np. wskutek ponownego erygowania parafii zlikwidowanych przez władze carskie w latach 60. XIX w. lub poprzez dzielenie starych dużych parafii na szereg mniejszych. Nie powinno więc dziwić, że miejscowość rodzinna w latach 30. XX w. należała do parafii innej, niż np. pod koniec XIX w. Ponadto, przedstawiony podział administracyjny oddaje stan już po reformie administracyjnej z 1932 r.

2. Baza miejscowości kresowych
Dostępna pod linkiem: https://www.kami.net.pl/kresy/

3. Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich
Dostępny pod linkiem: http://dir.icm.edu.pl/pl/Slownik_geograficzny/
Źródłem – można powiedzieć – ponadzaborowym jest Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich wydawany w latach 1880-1902 w Warszawie przez Filipa Sulimierskiego, Bronisława Chlebowskiego i Władysława Walewskiego. Obejmuje on opis regionów, miast, wsi, osad, rzek, jezior oraz górskich szczytów z obszaru przedrozbiorowej Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Znaleźć tam więc można opisy miejsc z prowincji niemieckich (Wielkie Księstwo Poznańskie, Prusy Zachodnie, Prusy Wschodnie, Brandenburgia, Pomorze, Śląsk), austriackiej Galicji, Śląska Austriackiego i Bukowiny, z terenu Królestwa Polskiego (Kongresowego) oraz rosyjskich guberni, które bezpośrednio wchodzą w skład Cesarstwa Rosyjskiego. Hasła zawierają z reguły położenie geograficzne i administracyjne, dane statystyczno-demograficzne, informacje o ludności (liczba, struktura wyznaniowa), dane na temat szkolnictwa, przemysłu czy handlu. Niejednokrotnie – głównie w przypadku większych ośrodków – można natrafić na rys historyczny czy informacje o najważniejszych zabytkach, a nawet na bibliografię. Warto mieć na uwadze, że objętość haseł jest zróżnicowana – od kilku – lub kilkunastostronicowych opisów dużych ośrodków miejskich po jednozdaniowe opisy małych osad. Źródło nie zawsze zawiera informacje o przynależności parafialnej (szczególnie odnośnie do mniejszych wsi, osad czy chutorów), dlatego warto sięgnąć także po inne publikacje. Gdy wyszukiwarka nie znajduje interesującej nas nazwy, wówczas zaleca się odszukać hasło, które dotyczy większego miasta zaczynającego się na tę samą literę i przeszukiwać słownik ręcznie – strona za stroną.

4. Skorowidze miejscowości i dóbr tabularnych Galicji
Dostępne pod linkami:
https://www.geshergalicia.org/galician-town-locator/
https://www.pbc.rzeszow.pl/dlibra/publication/2529/edition/2355?&ref=desc
Podstawowym źródłem dla miejscowości z zaboru austriackiego są skorowidze miejscowości i dóbr tabularnych. W zależności do rocznika, ich autorami byli: Hipolit Stupnicki, Konrad Orzechowski, Jan Bigo oraz Tadeusz Pilat. W bibliotekach cyfrowych można natrafić na publikacje z lat 1855, 1868, 1872, 1886, 1890, 1897, 1904, 1905, 1909, 1910, 1914 i 1918. Skorowidze zawierają przede wszystkim wykaz miejscowości oraz ich właścicieli tabularnych, przynależność administracyjną (w 1855 r. – do obwodu i powiatu, 1868 r. i późniejsze – do powiatu) oraz przynależność parafialną (uwzględnia parafie rzymskokatolickie oraz greckokatolickie). W późniejszych rocznikach pojawiają się także dodatkowe kategorie takie jak liczba ludności (na podstawie galicyjskich spisów powszechnych), określenie właściwego sądu, urzędu pocztowego, urzędu telegraficznego wraz z odległościami, komendy wojskowej, informacje na temat karczm, tartaków, browarów, młynów, gorzelni czy cegielni mieszczących się w danej miejscowości czy w końcu strukturę gruntów. Pewnym ułatwieniem w wyszukiwaniu informacji na temat przynależności parafialnej stanowi internetowa anglojęzyczna baza Galicia Town Locator stworzona przez organizację Galicia Gesher. Ukazuje ona wykaz miejscowości z 1900 r. Przy użyciu odpowiedniej kombinacji klawiszy (ctr+f), wyszukanie właściwej miejscowości trwa kilka sekund. Baza ta jest warta uwagi, gdyż wskazuje także przynależność danej miejscowości do izraelickiego okręgu metrykalnego, o czym wspomniane wcześniej skorowidze nie informują.


5. Skorowidz Królestwa Polskiego
5.1 Tabella miast, wsi, osad Królestwa Polskiego z wyrażeniem ich położenia i ludności alfabetycznie ułożona w Biórze Kommissyi Rządowey Spraw Wewnętrznych i Policyi
Dostępna pod linkiem:
https://www.wbc.poznan.pl/dlibra/publication/98051/edition/110117

5.2 Skorowidz Królestwa Polskiego czyli Spis alfabetyczny miast, wsi, folwarków, kolonii i wszystkich nomenklatur w guberniach Królestwa Polskiego [...]
Dostępny pod linkiem:
https://www.sbc.org.pl/dlibra/publication/11404/edition/10794
Dwutomowy słownik, wydany w 1877 r., pozwala ustalić przynależność administracyjną (gubernia, powiat, gmina), parafialną, sąd pokoju i pocztę.

5.3 Przewodnik po Królestwie Polskiem na podstawie najnowszych źródeł opracowany przez Ant. Bobińskiego i J. M. Bazewicza […]
Dostępny pod linkiem:
https://www.wbc.poznan.pl/dlibra/publication/137117/edition/147604
Kolejna dwutomowa publikacja z lat 1901-1902 pozwala ustalić przynależność administracyjną, kościelną, właściwy sąd, pocztę, telegraf, stację kolejową wraz z odległościami. Co ciekawe, w publikacji tej można znaleźć często mniejsze miejscowości, których brakuje w skorowidzu z 1877 r., więc zaleca się analizę obu wydawnictw.

6. Gemiendelexikon oraz internetowe bazy danych
Dostępne pod linkami:
https://pbc.gda.pl/dlibra/publication/11398/edition/7326
http://www.kartenmeister.com/preview/databaseUwe.asp
https://www.meyersgaz.org
Poszukując miejscowości z terenu zaboru niemieckiego, mamy do wyboru dwie opcje. Można skorzystać z bibliotek cyfrowych i szukać interesujących nas wyników bezpośrednio w publikacjach z epoki, lub skorzystać z gotowych internetowych baz danych.
Władze niemieckie, a dokładnie Królewskie Biuro Statystyczne w Berlinie, dla każdej prowincji wchodzącej w skład kraju Rzeszy – Królestwa Prus, wydawały wykazy gmin, które stanowiły statystyczne opracowanie powszechnych spisów ludności przeprowadzanych w Niemczech. Tego typu publikacje wydawano w latach 1871, 1885, 1895, 1905 i 1910. Dla polskich genealogów szczególnie pomocną mogą być opracowania dotyczące prowincji poznańskiej, Prus Zachodnich, Prus Wschodnich, Śląska, Pomorza i Brandenburgii. Trzeba zwrócić uwagę, że opracowania te wydane zostały w języku niemieckim. Miejscowości ułożone są w układzie alfabetycznym, lecz w ramach powiatów (niem. Kreis). Na końcu opracowania dostępny jest jednak wykaz wszystkich miejscowości, które pojawiły się w danym tomie. Oprócz typowych danych statystycznych, źródło zawiera informację na temat przynależności danej miejscowości do parafii rzymskokatolickiej, ewangelickiej oraz urzędu stanu cywilnego (od 1874 r.). Znajomość właściwej parafii czy urzędu w poszukiwaniach genealogicznych rodzin z zaboru niemieckiego jest o tyle ważna, że granice parafii (niem. Kirchspiel) nie zawsze pokrywały się z granicami urzędów stanów cywilnego (niem. Standesamt).


Osoby niezaznajomione z językiem niemieckim lub nie mające cierpliwości do szukania bezpośrednio w XIX-wiecznym źródle, mogą skorzystać z internetowej wyszukiwarki Kartenmeister, która zawiera podstawowe dane na temat 71120 miejsc położonych na wschód od rzek Nysy i Odry – w dawnych wschodnich prowincjach Cesarstwa Niemieckiego. Została stworzona przez Uwe-Karsten Krickhahn i dostępna jest m.in. w języku polskim. Wyszukiwarka umożliwia wyszukiwanie po współczesnych nazwach polskich lub historycznych nazwach niemieckich. W bazie możemy sprawdzić przynależność administracyjną (powiat, prowincja) oraz właściwą parafię rzymskokatolicką, ewangelicką oraz urząd stanu cywilnego dla danej miejscowości. Co ważne, baza ukazuje stan na 1905 r. Należy mieć to na uwadze, gdyż granice urzędów stanu cywilnego ulegały zmianom (np. w 1874 r. w dużych miastach często powoływano dwa urzędy – osobno dla miasta i osobno dla okolicznych wsi, lecz z czasem urzędy te łączono ze sobą), więc w przypadku wątpliwości, warto zajrzeć także do Gemeindelexikonu.


7. Internetowe bazy danych dla tzw. Ziem Zabranych
Dostępne pod linkiem:
https://helper.archonline.by
Terminem Ziem Zabranych określa się wschodnie tereny pierwszej Rzeczypospolitej, które wskutek rozbiorów zostały zajęte przez Rosję i nie weszły w skład Królestwa Polskiego utworzonego w 1815 r. Tereny te weszły bezpośrednio w skład rosyjskich guberni: grodzieńskiej, wileńskiej, mińskiej, wołyńskiej, podolskiej i obwodu białostockiego. Niestety, informacji na temat miast i wiosek z tych obszarów próżno szukać w skorowidzach poświęconych Królestwu Polskiemu. Pomocne mogą być wspomniane: Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego (który zawiera hasła z tych rejonów, lecz ich szczegółowość jest różnorodna) oraz Baza miejscowości kresowych (wiele tych miejscowości znalazło się w granicach II Rzeczypospolitej). Z pomocą mogą przyjść także dwie internetowe bazy: polskojęzyczna Radzima.net oraz rosyjskojęzyczna baza Дапаможнік. Pierwsza z nich jest w pełni funkcjonalna po opłaceniu abonamentu. Wówczas, po odszukaniu miejscowości, można uzyskać informację na temat przynależności do parafii rzymskokatolickiej oraz prawosławnej. Jest to o tyle cenna wiedza, gdyż wiele parafii rzymskokatolickich na Ziemiach Zabranych po upadku powstania styczniowego zostało zlikwidowanych, zaś majątek parafii przeszedł w ręce Cerkwi Prawosławnej. Druga z baz z kolei wymaga wpisania nazwy miejscowości w języku rosyjskim lub białoruskim. Wówczas można dowiedzieć się o przynależności administracyjnej (dawnej i współczesnej) oraz przynależności parafialnej (do parafii rzymskokatolickiej oraz prawosławnej).
